Την  ώρα   της παράστασης 

ΕΥΡΙΠΙΔΗ     "ΕΛΕΝΗ"

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ DIALOGOS  http://fk-thess.blogspot.com/ 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

1^η Σκηνή (1-82): Μονόλογος Ελένης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Ο τόπος και οι άνθρωποι

-           Η ταυτότητα της ηρωίδας

-          Τα βάσανα της Ελένης στο παρελθόν

-          Τα βάσανα της Ελένης στο παρόν

Η προϊστορία της Ελένης

-          Η καταγωγή της Ελένης (κόρη του Δία και της Λήδας)

-          Ο ρόλος των θεών στη μοίρα της (η Ήρα οργίζεται με την εκλογή του Πάρη, οπότε στην Τροία στέλνει το είδωλο της Ελένης και όχι την ίδια)

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ 

Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          τόπος: η Αίγυπτος

-          τάφος Πρωτέα

-          η Ελένη φτάνει ικέτισσα στον τάφο

-          πληροφορίες για το  κάστρο

Τι έβλεπε ο αρχαίος θεατής; Γιατί; (έλλειψη τεχνικών μέσων)

-          ο λόγος σήμερα λειτουργεί σαν υπόδειξη στον σκηνοθέτη

-          ο λόγος τότε λειτουργούσε σαν σαν διεγερτικό στη φαντασία των θεατών που συμπλήρωνε τα κενά λόγω έλλειψης τεχνικών μέσων

Πώς θα μπορούσε να είναι μια σύγχρονη σκηνοθεσία;

-          ρεαλιστική σκηνοθεσία ή σκηνικό (πχ μια μεγάλη ζωγραφιά με τον ποταμό Νείλο)

-          συμβολική ή αφαιρετική σκηνοθεσία ή σκηνικό (πχ μπουκαλάκια με νερό που συμβολίζουν τον Νείλο)

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

Σκεπτικισμός του Ευριπίδη: προτιμά τις ορθολογικές ερμηνείες των φαινομένων (στοιχεία διάνοιας)

-          για τις πλημμύρες του Νείλου (=φυσική, λογική εξήγηση)

-          η λέξη «φήμη» (στ. 20) εκφράζει αμφισβήτηση

Αμφισβήτηση των θεών

- αιτία του πολέμου όχι η Ελένη αλλά τα πάθη των θεών (οργή της Ήρας)

                Þ Ευριπίδης: ονομάζεται από σκηνής φιλόσοφος. Είναι ρεαλιστής, αμφισβητίας, επηρεάζεται από τις ιδέες των Σοφιστών

Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

-          το θέμα της ομορφιάς: φαίνεται κάτι καλό που φέρνει δυστυχία στην ηρωίδα (βλ. σ. 37 το παραμύθι της Χιονάτης)

-          το όνομα / το σώμα: η Ελένη και ο Αχιλλέας νιώθουν ενοχή διότι το όνομά τους έχει χρησιμοποιηθεί παρόλο που οι ίδιοι (το σώμα τους) δεν ευθύνονται (βλ. απόσπασμα για τον Αχιλλέα σ. 31)

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)

·         Το ήθος της ηρωίδας (η γνώμη των Ελλήνων για την Ελένη που ακολουθεί την εικόνα της Ελένης της παράδοσης διαφέρει από το ήθος της Ελένης σύμφωνα με τον Ευριπίδη)

η Ελένη του Ευριπίδη

- συζυγική πίστη

- ηθικός κώδικας τιμής

- ομοιότητα Ελένης - Πηνελόπης (πιστή σύζυγος/ μνηστήρες την πιέζουν/ καθυστερεί το γάμο)

                η Ελένη της παράδοσης (και η γνώμη των Ελλήνων για την Ελένη)

                - άπιστη σύζυγος

                - αιτία του πολέμου και του θανάτου πολλών ανδρών

·         Η τραγικότητα της ηρωίδας  = προκαλεί στους θεατές έλεο και φόβο

*περιπέτειες της Ελένης στο παρελθόν:

- οργή της Ήρας για την εκλογή του Πάρη = ο Πάρης μεταφέρει το είδωλο της Ελένης στην Τροία

- πόλεμος Ελλήνων-Τρώων εξαιτίας της Ελένης

- μεταφορά της Ελένης στην Αίγυπτο από τον Ερμή μέσα σε μια νεφέλη

* προβλήματα της Ελένης στο παρόν

- το κακό όνομα της Ελένης και το μίσος για αυτήν ανάμεσα στους Έλληνες (τη θεωρούν αιτία του πολέμου/ αιτία του θανάτου πολλών ανδρών/ άπιστη σύζυγο)

- ο Θεοκλύμενος την πιέζει για να την παντρευτεί

IV. ΘΕΑΤΕΣ

Πώς ο αντιθεατρικός μονόλογος της Ελένης μπορεί να γίνει πιο θεατρικός και να αποκτήσει ενδιαφέρον για τον θεατή;

-          με κινήσεις του προσώπου & με χειρονομίες και κινήσεις του σώματος (πχ έντονος βηματισμός)

-          με τον τόνο και τον χρωματισμό της φωνής

-          με κατάλληλη μουσική

-          με κατάλληλο φωτισμό, ταιριαστά κουστούμια και σκηνικά

-          με σκηνοθετικά ευρήματα (μπορεί να υπάρχει δράση σε δεύτερο πλάνο που να παριστάνει γεγονότα του παρελθόντος)

Σε ποια σημεία ο θεατής νιώθει πιο έντονα συναισθήματα για την Ελένη; 

 

 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

2^η Σκηνή (83-195): Διάλογος Ελένης – Τεύκρου

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Η είσοδος του Τεύκρου – η ταυτότητά του

-          Οι πληροφορίες του Τεύκρου (για την Τροία, για τους Έλληνες, για την Ελένη, για την οικογένειά της)

-          Ο σκοπός του ταξιδιού του Τεύκρου και η αποχώρησή του (ο τρόπος που τον αντιμετωπίζει η Ελένη)

 

Οι σημαντικές πληροφορίες του Τεύκρου:

-          ανακοίνωση του τέλους του Τρωικού πολέμου και της καταστροφής της Τροίας

-          θάνατος Αχιλλέα και Αίαντα

-          φήμη για θάνατο Μενέλαου

-          επιβεβαίωση του μίσους των Ελλήνων για την Ελένη

-          πληροφορία για τον θάνατο της μητέρας της Ελένης και των αδερφών της (ίσως εξαιτίας της)

 

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          κάστρο, στοές, θριγκοί, παλάτι πλούσιου άρχοντα (στ. 83-86)

-          η σκευή (= η φορεσιά με όλα τα εξαρτήματά της) του Τεύκρου: «με τούτη τη σαΐτα» (στ. 94)

-          αποστροφή του Τεύκρου: «γιατί δυστυχισμένε μ’ αποστράφηκες έτσι...» (στ. 98-99)

 

Στιχομυθία

-          γρήγορος διάλογος ανά στίχο, που εκφράζει τη συναισθηματική ένταση των δύο ηρώων και τη μεταφέρει στον θεατή

Τραγική ειρωνεία

οι θεατές γνωρίζουν ότι ο Τεύκρος μιλά με την Ελένη, ενώ ο ίδιος ο ήρωας το αγνοεί

Δραματικός ρόλος της σκηνής με τον Τεύκρο (η επιλογή του Τ και οι πληροφορίες που δίνει)

α) Η επιλογή του Τεύκρου

-          Ο Τ. Είναι από τους λίγους φημισμένους ήρωες-επιζώντες του Τρωικού πολέμου (είναι επικός ήρωας, όχι ένα τυχαίο πρόσωπο)

-          Οι πληροφορίες πρέπει να δοθούν από υπεύθυνο και αξιόπιστο πρόσωπο (συμμετείχε ο ίδιος στα γεγονότα του Τρωικού πολέμου)

-          Η κοινή Μοίρα που έχει με την Ελένη (βλ. παρακάτω)

-          Ο Ευριπίδης εκφράζει τα φιλικά αισθήματα των Αθηναίων για τον σύγχρονό τους βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, που είχε ταχθεί στο πλευρό των Αθηναίων μετά τη Σικελική εκστρατεία, όταν όλοι τους είχαν εγκαταλείψει.

 

Κοινή Μοίρα Ελένης – Τεύκρου

-          είναι θύματα πολέμου

-          είναι θύματα μιας «κρίσης» («κρίση του Πάρη» για την ομορφότερη θεά & «κρίση περί των όπλων» για τα όπλα του Αχιλλέα)

-          σημαδεύονται και οι δύο από την απώλεια αγαπημένων προσώπων

-          επίσης από την απώλεια της πατρίδας (βρίσκονται αποδιωγμένοι ή εξόριστοι σε ξένο τόπο)

β) δραματική οικονομία   

-          υπογραμμίζεται-εντείνεται η τραγικότητα της Ελένης (προκαλείται ο έλεος και ο φόβος των θεατών)

-          ανατρέπεται το στοιχείο που ως τώρα έδινε δύναμη στην Ελένη να αντισταθεί στον Θεοκλύμενο (= η ελπίδα της Ελένης να συναντήσει (ζωντανό) τον Μενέλαο)

            Þ εντείνεται η αγωνία των θεατών

-          όταν αργότερα θα εμφανιστεί ο Μενέλαος, θα υπογραμμιστεί περισσότερο η μεταστροφή της τύχης της Ελένης

-          προβάλλεται η μαντική ικανότητα της Θεονόης (= προοικονομείται έτσι ο σημαντικός της ρόλος για την εξέλιξη του δράματος)

 

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

Ο αντιπολεμικός χαρακτήρας του έργου

-          Ο νικητής του πολέμου Τεύκρος είναι στην ουσία ‘χαμένος’. Αντι-ηρωική, αντι-επική διάσταση του πολέμου

-          Εδώ υπάρχει και η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι: αυτός που είναι νικητής και φαινομενικά θα έπρεπε να είναι ευτυχισμένος είναι δυστυχής.  

Οι καινοτομίες (= πρωτοτυπίες, επινοήσεις) του Ευριπίδη

-          αλλαγή του μύθου της Ελένης

-          επίσκεψη του Τεύκρου στην Αίγυπτο (δεν αναφέρεται σε άλλες πηγές)

-          θάνατος της Λήδας και των αδερφών της Ελένης εξαιτίας της Ελένης

Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

 

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)

Η συναισθηματική κατάσταση της Ελένης

Έκπληξη, επιθυμία να μάθει για την Τροία, αγωνία, θλίψη–θρήνος για τον φημολογούμενο θάνατο του Μεν, εντείνεται η τραγικότητά της 

Η συναισθηματική κατάσταση του Τεύκρου

Έκπληξη (με την ομοιότητα της γυναίκας που βλέπει με την Ελ), θυμός και οργή (για την Ελένη), θλίψη (για την εξορία από την πατρίδα του), ενοχή (για τον θάνατο του Αίαντα)

 

IV. ΘΕΑΤΕΣ

Η τραγικότητα της ηρωίδας προκαλεί τον έλεο και τον φόβο τον θεατών

 

V. ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Σύνδεση της σκηνής με τη σύγχτονη με τον ποιητή ιστορική πραγματρικότητα της εποχής του:

- ο Ευριπίδης εκφράζει τα φιλικά αισθήματα των Αθηναίων για το σύγχρονό τους βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα,

που είχε ταχθεί στο πλευρό των Αθηναίων μετά τη Σικελική εκστρατεία, όταν όλοι τους είχαν εγκαταλείψει.

 

 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Α΄

1^η Σκηνή (437-494): Μονόλογος Μενέλαου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Η είσοδος του Μενέλαου επί σκηνής

§         Αυτο-σύσταση και γενεαλογία του ήρωα – ευχή να μην είχε γεννηθεί

§         το παρελθόν του (Γιατί καυχιέται ο Μενέλαος; Ποιες είναι οι Περιπέτειές του;)

§         το παρόν του  (Ποια είναι τα βάσανά του; Τι τον έφερε στο παλάτι;)

 

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

Η σκηνική παρουσία (η εμφάνιση) Μενέλαου: «ρακοφορία». Ο Ευριπίδης παρουσιάζει τον Μενέλαο ντυμένο με κουρέλια. Γιατί;

-          εκφράζεται η μεταστροφή της τύχης του Μενέλαου (βασιλιάς – κουρελής-ρακοφόρος)

-          ο Μ. προκαλεί τον οίκτο των Αιγύπτιων και των θεατών

-          στο τέλος θα οπτικοποιηθεί η αλλαγή της κατάστασης (η αποκατάσταση) του ήρωα με νέα αλλαγή ενδυμασίας

-          κάποιοι το θεωρούν κωμικό στοιχείο (υποστηρίζοντας ότι το έργο είναι τραγωδία με καλό τέλος ή τραγικωμωδία)

Μονόλογος

-          Ένας μονόλογος εξ ορισμού είναι αντι-θεατρικός.

Με ποιον τρόπο ο συγκεκριμένος μονόλογος αποκτά ‘θεατρικότητα’ και ενδιαφέρον για τον θεατή;

(με τα κουρέλια και τη δυστυχία που εκφράζει.)

 

Δραματικός ρόλος της σκηνής (προώθηση της εξέλιξης του μύθου)

-          Ανατρέπει την κακή φήμη που έδωσε ο Τεύκρος για τον θάνατο του Μενέλαου

-          Αποκαλύπτει την ύπαρξη «δεύτερης» Ελένης στη σπηλιά, που είναι το «είδωλο». Έτσι, ο θεατής περιμένει με ενδιαφέρον να δει πώς θα συνταιριαστεί αυτή η πληροφορία με την ‘πραγματικότητα’, δηλαδή την παρουσία της πραγματικής Ελένης στην Αίγυπτο.

Ο μονόλογος του Μ είναι απαραίτητος για να μας ενημερώσει για το παρόν και το παρελθόν του ήρωα.

Τις δύο παραπάνω πληροφορίες δεν μπορεί να τις δώσει κανείς άλλος παρά μόνο ο Μενέλαος.

 

Τραγική ειρωνεία

-          Ο Μ. αποκαλύπτει ότι έφερε μαζί του την Ελένη, ενώ οι θεατές ξέρουν ότι μαζί του βρίσκεται μια σκιά, ένα είδωλο

-          Ο Μενέλαος δεν γνωρίζει ότι βρίσκεται στον τόπο όπου βρίσκεται η πραγματική Ελένη

Κωμικό, τραγικό, ή ρεαλιστικό στοιχείο;

-          Κάποιοι θεωρούν κωμικό στοιχείο την παρουσία ενός επικού ήρωα με κουρέλια επί σκηνής.

Αποχώρηση Χορού

-          Ο Χορός αποχωρεί για να μη μάθει την ταυτότητα του ήρωα.

 

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

Ο πόλεμος

-          Εδώ το θέμα του πολέμου προσεγγίζεται μέσω του μοτίβου του «ένδοξου στρατιώτη». 

Οι καινοτομίες (= πρωτοτυπίες, επινοήσεις) του Ευριπίδη

-          Ο τυπικός Ευριπίδειος ήρωας: η παρουσία ενός επικού ήρωα με κουρέλια στη σκηνή (ανατροπή της προσδοκίας του θεατή)

Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

-          Η βασική αντίθεση του έργου εφαρμόζεται στην εμφάνιση και στην τωρινή κατάσταση του Μενέλαου σε σχέση με τη θέση του (βασιλιάς, νικητής) και την καταγωγή του.

-          Η «δεύτερη» Ελένη (είδωλο) στη σπηλιά και η πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο.

 

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)

Ήθος Μενέλαου:

Διαμορφώνουμε μια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του έργου (λόγια, πράξεις, συναισθ, σκέψεις).

Τον Μενέλαο τον γνωρίζουμε ήδη από τα ομηρικά έπη, είναι ένας επικός ήρωας:

-          Είναι ένας από τους αρχηγούς των Ελλήνων στην τρωική εκστρατεία

-          Είναι ο βασιλιάς της Σπάρτης

-          Είναι ένας πολεμιστής-νικητής-επιζών του Τρωικού πολέμου

ΑΝΤΙΘΕΣΗ

Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά έρχονται σε αντίθεση με την παρουσία του Μενέλαου επί σκηνής. 

Ο Μενέλαος έχει χαρακτηριστικά του τυπικού Ευριπίδειου ήρωα:

παρουσιάζεται κουρελής, «ρακοφόρος», δυστυχισμένος, εξαθλιωμένος και απογυμνωμένος από τον επικό ηρωισμό και μεγαλείο. Ο επικός ήρωας γίνεται τραγικός ήρωας:

-          Από ένδοξος βασιλιάς γίνεται ρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος

-          Από νικητής της Τροίας γίνεται «ανέστιος (= χωρίς εστία, σπίτι) και πλάνης (= περιπλανώμενος)», ένας ξένος σε ξένο τόπο.

→ Έχουμε δηλαδή μεταστροφή της τύχης, άγνοια και αυταπάτη, νικητής και νικημένος του πολέμου.

-           Επιπλέον, καυχιέται ότι ήταν αρχηγός των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο – ιδιοποίηση της Τρωικής εκστρατείας (κομπασμός, καυχησιές Μ ή το μοτίβο του «καυχησιάρη στρατιώτη»)

-          Δεν ρωτάει πού είναι, διότι φοράει κουρέλια (υπερηφάνεια και ντροπή)

-          Αναθεματίζει τη γενιά του (εύχεται να μην είχε γεννηθεί)

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Α΄

2^η Σκηνή (495-541): Μενέλαος - Γερόντισσα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Ο Μενέλαος και η αφιλόξενη Γερόντισσα

§         Τι ζητάει ο Μενέλαος και πώς του συμπεριφέρεται η Γερόντισσα;

§          Τι πληροφορείται ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα;

§         Γιατί η Γερόντισσα διώχνει τον Μενέλαο;

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Έντονη εξωτερική δράση (κινήσεις, χειρονομίες) – στοιχεία όψης

-          ο Μ. και η Γ. έρχονται σχεδόν στα χέρια (σκηνοθετικές πληροφορίες)

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          Τα στοιχεία έντονης εξωτερικής δράσης που δηλώνονται μέσα στο κείμενο συνιστούν σκηνοθετικές οδηγίες, δηλαδή πώς συμπεριφέρονται οι ήρωες πάνω στη σκηνή: πχ «Μη σπρώχνεις ντε, το χέρι μου μη σφίγγεις»)

·         Στιχομυθία Μενέλαου – Γερόντισσας (διάλογος ανά στίχο)

-          έντονη σύγκρουση – ψυχολογική ένταση

·         Δραματικός ρόλος της σκηνής (στοιχείο προώθησης του μύθου)

-          Η Γερόντισσα δίνει σημαντικές πληροφορίες στον Μ που προωθούν τον μύθο: Του λέει ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο.

·         Η επιλογή της Γερόντισσας (μιας γυναίκας, γριάς, υπηρέτριας, και όχι ενός άνδρα)

-          Οι γυναίκες είναι πιο ευαίσθητες αλλά και πιο δειλές

-          Ο Μ. συγκρούεται με μια γριά γυναίκα, πράγμα που δείχνει την αθλιότητά του

-          Δημιουργεί πιο κωμικά αποτελέσματα επί σκηνής 

·         Τραγική ειρωνεία

-          Ο Μενέλαος αγνοεί πως η πραγματική Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο. «Είν’ η Ελένη εδώ, του Δία η κόρη;» (στ. 528) «Την έκλεψαν απ’ τη σπηλιά μου;» (στ. 532)

·         Αντιθέσεις

-          Η στάση της Γερόντισσας απέναντι στον Μ στην αρχή / και στο τέλος

-          Η καταγωγή, θέση του Μ (μεγαλείο, νίκη στη μάχη) / σε σχέση με την τωρινή του κατάσταση (αθλιότητα)

·         Τραγικά ή κωμικά στοιχεία

-          Η απόκρουση του Μενέλαου (ήρωας, βασιλιάς, νικητής) από τη Γερόντισσα (γριά, γυναίκα) αποτελεί κωμικό στοιχείο για ορισμένους μελετητές

 

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

·         Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

-          Η αντίθεση που διαπνέει ολόκληρο το έργο υπάρχει και στη στάση της Γερόντισσας. Φαινομενικά και εκ πρώτης όψεως η στάση της είναι σκληρή απέναντι στον Μενέλαο, αλλά στην πραγματικότητα αυτή η σκληρότητα κρύβει πραγματικό ενδιαφέρον και φροντίδα.

-          Επιπλέον υπάρχει στην εμφάνιση του Μενέλαου (βλ. προηγούμενη ενότητα).

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

·         Το ήθος της Γερόντισσας

Η στάση της Γερόντισσας διαφοροποιείται απέναντι στο Μ. στην αρχή και στο τέλος της σκηνής

-          Η αρχική σκληρή συμπεριφορά (τον διώχνει) αποδεικνύεται στη συνέχεια ότι δεν είναι παρά έκφραση συμπάθειας-ενδιαφέροντος-φροντίδας της Γ. για τους Έλληνες.  Þ Έτσι η αρχική της στάση είναι απόλυτα δικαιολογημένη.

                Επιπλέον, θα κρατήσει μυστική την παρουσία του Μ. στην Αίγυπτο.

Ανάλογη ήταν η στάση της Ελένης απέναντι στον Τεύκρο.

Η θανάτωση των Ελλήνων δείχνει όχι τόσο τον απολίτιστο χαρακτήρα των Αιγυπτίων, όσο την αγάπη του Θεοκλύμενου για την Ελένη και το φόβο του να μην την κλέψουν  οι Έλληνες.

·         Το ήθος του Μενέλαου

-          Ο ήρωας και νικητής του πολέμου που καυχιόταν στην προηγούμενη σκηνή, ‘διώχνιεται’, ‘νικιέται’ από μια γριά γερόντισσα.

-          Αυτό συνιστά ειρωνεία αλλά και κωμικό στοιχείο

-          Ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει από το βάθρο τους ήρωες (όπου τους είχε τοποθετήσει το έπος) και να τους παρουσιάζει με εντελώς ρεαλιστικό τρόπο, σαν καθημερινούς ανθρώπους.

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Α΄

3^η Σκηνή (542-575): Μονόλογος Μενέλαος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Προβληματισμοί και αποφάσεις του Μενέλαου

§         Πώς εξηγεί ο Μενέλαος την παράδοξη παρουσία της Ελένης στην Αίγυπτο;

§         Ποιες είναι οι αποφάσεις του;

 

 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

 

·         Το ήθος του Μενέλαου

Αν αξιολογήσουμε τα επιχειρήματα του Μενέλαου συμπεραίνουμε ότι τον διακρίνει:

-          Από τη μια μεριά αφέλεια, απλοϊκότητα, επιπολαιότητα, (ίσως δειλία). Απορρίπτει αυτά που ακούει χωρίς έλεγχο-έρευνα.

Þ Τα παραπάνω επίσης μπορούν να θεωρηθούν ως στοιχεία γελοιοποίησης Μ.

-          Από την άλλη μεριά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως λογικός και οξύνους (= έξυπνος), εφόσον προσπαθεί να δώσει μια λογική εξήγηση στα «ανεξήγητα’ και για τον ίδιο ‘παράλογα’ πράγματα που ακούει από τη Γερόντισσα.

Þ Η οικονομία του έργου επιβάλλει ο Μ. να απορρίψει την προειδοποίηση της Γ.

-          Επιπλέον, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας την ψυχική αλλά και τη σωματική ταλαιπωρία που έχει υποστεί ως τώρα ο Μενέλαος, εφόσον περιπλανιέται και θαλασσοδέρνεται για πολλά χρόνια στο πέλαγος, χωρίς να μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του, μετά το τέλος του Τρωικού πολέμου.

 

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Τραγική ειρωνεία

-          Ο ήρωας εξακολουθεί να αγνοεί την αλήθεια σχετικά με την Ελένη.

·         Μονόλογος

-          Ο μονόλογος του Μενέλαου είναι ένα είδος «εσωτερικού μονολόγου». Είναι σαν να ακούμε τις σκέψεις του ήρωα φωναχτά.

ΙΔΕΕΣ

·         Γνωμικά

Στο κείμενο υπάρχουν αρκετές γνωμικά, δηλαδή φράσεις που εκφράζουν γενικά αποδεκτές αλήθειες.

 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Β΄

1^η Σκηνή (588-658): Χορός – Ελένη – Μενέλαος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Η επιστροφή του χορού και της Ελένης [ΕΠΙΠΑΡΟΔΟΣ (στ. –576-587]

§         Ο Χορός πληροφορείται από τη Θεονόη ότι ο Μενέλαος ζει

§         Επίσης ανακοινώνει στην Ελένη ότι περιπλανιέται με το καράβι του

§         Η Ελένη δεν γνωρίζει ότι ο Μενέλος βρίσκεται στην Αίγυπτο

-          Μονόλογος της Ελένης στον τάφο του Πρωτέα

-          Η εμφάνιση του Μενέλαου

§         Η αντίδραση της Ελένης

§         Η αντίδραση του Μενέλαου

§         Η Ελένη αναγνωρίζει τον Μενέλαο

o       Πώς η Ελένη φτάνει στην αναγνώριση;

o       Πώς αντιδρά ο Μενέλαος και γιατί;

o       Πώς αισθάνεται η Ελένη μετά την αντίδρασή του και γιατί;

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          Ο τόπος («Πάλι ξανάρχομαι στον τάφο ετούτον» στ. 588), τα ρούχα (σκευή) των ηρώων («η φορεσιά σου έτσι σε δείχνει» στ. 616), η ψυχολογική κατάσταση («εσύ που φοβισμένη» στ 607, «σάστισα και βουβός έχω απομείνει» στ. 610) και η έντονη σωματική κίνηση και δράση («εσύ που φοβισμένη ορμάς» στ 607, «στάσου μην τρέχεις πια και μην τρομάζεις» στ. 617, «σταμάτα, μη μ’ αγγίζεις» στ. 629), αλλά και που δηλώνεται στο κείμενο αποτελούν σκηνογραφικούς και σκηνοθετικούς δείκτες.

·         Στιχομυθία

-          Γρήγοροι διάλογοι μεταξύ των ηρώων ανά στίχο, που εκφράζουν την έντονη συναισθηματική τους κατάσταση.

·         Τραγική ειρωνεία

-          Ελένη αρχικά δεν αναγνωρίζει τον Μενέλαο.

-          Στη συνέχεια η Ελένη τον αναγνωρίζει αλλά ο Μενέλαος δεν αναγνωρίζει την Ελένη.

·         Επιβράδυνση

-          Το γεγονός ότι ο Μενέλαος δεν αναγνωρίζει την Ελένη καθυστερεί την εξέλιξη της δράσης. Έτσι έχουμε επιβράδυνση.

·         Δραματικός ρόλος της πληροφορίας της Θεονόης (προώθηση της δράσης)

-          Η πληροφορία που δίνει η Θεονόη ότι ο Μενέλαος ζει συνεπάγεται αλλαγή της δραματικής κατάστασης και προώθηση της δράσης. Αποτέλεσμα της παραπάνω πληροφορίας είναι η αλλαγή της συναισθηματικής κατάστασης της Ελένης. (βλ. παρακάτω ήθος Ελένης).

·         Έντονη εσωτερική δράση

- Στη σκηνή αυτή με τις μεγάλες ψυχολογικές μεταπτώσεις της Ελένης υπάρχει έντονη εσωτερική δράση, δηλαδή έντονες συναισθηματικές καταστάσεις και μάλιστα σε εναλλαγή.

·         Αναγνώριση

-          Η Ελένη αναγνωρίζει τον Μενέλαο (βλ. παρακάτω).

 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

·         Το ήθος της Ελένης

Οι ψυχολογικές μεταπτώσεις και οι διακυμάνσεις των συναισθημάτων της ηρωίδας:

-          χαρά και έκπληξη (που ζει ο Μ)

-          φόβος (μήπως ο κουρελής άνδρας θα της στήσει παγίδα)

-          αναγνώριση του Μ. από την Ελένη : χαρά, συγκίνηση

-          απογοήτευση (που δεν την αναγνωρίζει ο Μ)

·         Πρώτη αναγνώριση του Μενέλαου από την Ελένη

-          ομοιότητα του ανθρώπου με τον Μ

-          ομολογία του Μ. ότι ε/ίναι ο Μ

-          πληροφορία της μάντισσας Θεονόης

·         Το ήθος του Μενέλαου

Η στάση του Μενέλαου απέναντι στην Ελένη είναι διστακτική έως απορριπτική:

-          Δεν την αναγνωρίζει και δεν την πιστεύει Þ τραγική ειρωνεία

Αιτίες:

-          Έχει ήδη περάσει πολλές ταλαιπωρίες και βάσανα. (πόλεμος, περιπλάνηση)

-          Δυσκολεύεται να πιστέψει πως αυτό που ως τώρα νόμιζε ως πραγματικότητα (δηλαδή η παρουσία της άλλης Ελένης, του ‘ειδώλου’ δίπλα του) ήταν μια απάτη.

ΙΔΕΕΣ

·         Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

-          Στη στιχομυθία Ελένης – Μενέλαου υπάρχουν λέξεις και φράσεις που εκφράζουν το πραγματικό και το φαινομενικό.

 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Β΄

2^η Σκηνή (659-840): Αγγελιοφόρος – Μενέλαος – Ελένη – Χορός

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

 

-          Η είσοδος του Αγγελιοφόρου και η ανάληψη του ειδώλου

§         Ποια είδηση μεταφέρει ο Αγγελιοφόρος;

§         Ποιες πληροφορίες δίνει το είδωλο πριν την ανάληψή του;

§         Πώς αντιμετωπίζει ο Αγγελιοφόρος την πραγματική Ελένη;

-          Ο Μενέλαος αναγνωρίζει την Ελένη

§         Εκδηλώσεις χαράς των δύο ηρώων

-          Η αναδρομή στο παρελθόν

§         Ποιες συμφορές της διηγείται η Ελένη στον Μενέλαο;

-          Ο Αγγελιοφόρος αναγνωρίζει την Ελένη

§         Οι σκέψεις του Αγγελιοφόρου για: τους θεούς, την Ελένη, τον εαυτό του

 

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          Σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες λαμβάνουμε μέσα από τα λόγια των ηρώων σχετικά με: χειρονομίες «Σε γύρευα Μενέλαε και σε βρίσκω» (στ. 659), τη στάση-κίνηση σώματος «Χαίρε της Λήδας κόρη, εδώ βρισκόσουν;» (στ. 681), την εμφάνιση, την ψυχολογική κατάσταση και την εκδήλωση της χαράς και της συγκίνησης της Ελένης «Αναγαλιάζω, πέτομαι, κι αφήνω λεύτερα τα μαλλιά, σταλάζουν τα δάκρυα ποτάμι από χαρά καθώς σφιχτά σε σφίγγω λατρευτέ μου» (στ. 697-700).

·         Ο δραματικός ρόλος του Αγγελιοφόρου (προώθηση της δράσης)

-          Πρώτα πρώτα μεταφέρει γεγονότα που έγιναν εκτός σκηνής και, επομένως, για να τα πληροφορηθούν οι θεατές κάποιος θα πρέπει να τα διηγηθεί.

-          Η είδηση του Αγγελιοφόρου καθώς και τα λόγια του ‘ειδώλου’ συντελούν στην προώθηση-εξέλιξη της δράσης. 

Ο Αγγελιοφόρος αναγγέλλει στο Μ. ότι η Ελένη έφυγε από τη σπηλιά, πετώντας στον αέρα. Δεν χρησιμοποιεί πλάγιο λόγο, αλλά ευθύ, μεταφέροντας τα λόγια της Ελένης, όπως εκείνη τα είπε σε α΄ πρόσωπο, για να περιγράψει τη σκηνή, πράγμα που δίνει ζωντάνια και αμεσότητα, ενώ επιπρόσθετα συνιστά και κωμικό στοιχείο.

·         Τραγική ειρωνεία

-          Ο Μενέλαος και ο Αγγελιοφόρος στην αρχή της σκηνής αυτής εξακολουθούν να αγνοούν ότι βρίσκονται μπροστά στην πραγματική Ελένη

·         Δεύτερη αναγνώριση

-          Ο Μενέλαος αναγνωρίζει την Ελένη.

·         Κωμικό στοιχείο

-          Χειρονομίες, κινήσεις και λόγια του Αγγελιοφόρου που δίνουν έναν πιο ανάλαφρο τόνο στην όλη σκηνή.

·         Τρίτη αναγνώριση

- Ο Αγγελιοφόρος αναγνωρίζει την Ελένη.

·         Προοικονομία

-          Προοικονομείται η τελική σωτηρία των δύο ηρώων. «Κάποιο να βρούμε τρόπο να σωθούμε» (στ. 821)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

 

·         Το ήθος Ελένης

- υπεράσπιση της τιμής και της αξιοπρέπειάς της

- αγνότητα, πίστη, αφοσίωση Ελένης στο Μ. – αγάπη στην πατρίδα 

- αναφορά στο παρελθόν της Ελένης (πριν και μετά την αρπαγή)

Þ εντείνει την τραγικότητα της ηρωίδας (θύμα των θεών και όργανο τα χέρια τους/ η ίδια έγινε αιτία  δεινών στην οικογένειά της/ αιτία του πολέμου και του θανάτου πολλών ανδρών/ κακό όνομα και φήμη χωρίς να φταίει)

            - ευαισθησία Ελένης: χαρά, συγκίνηση, ευτυχία για τον άντρα της

Η αποκατάσταση της τιμής της Ελένης – επιτυγχάνεται με:

- την εξαφάνιση του ειδώλου και τα λόγια της Ελένης-ειδώλου

- τα λόγια του Μενέλαου

- τα λόγια του Αγγελιοφόρου

- τα λόγια της ίδιας της Ελένης

 

·         Το ήθος Μενέλαου

-          Ο Μενέλαος παρουσιάζεται κάπως τυπικός και ψυχρός, εκφράζει το ήθος του σκληρού πολεμιστή.

 

·         Το ήθος αγγελιοφόρου (συναισθήματα, στοιχεία του χαρακτήρα του)

- ικανοποίηση που βρήκε το Μ.

- έκπληξη-απορία-θαυμασμός, για το θαύμα που ο ίδιος είδε με τα μάτια του, δηλαδή την ανάληψη του ‘ειδώλου’ στους ουρανούς

- ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη καθώς βλέπει την Ελένη μπροστά του = τραγική ειρωνεία (ο Αγγελ. δεν ξέρει, οι θεατές ξέρουν)

- αυτοσαρκασμός (τους έλεγα πως πέταξες)

- ενοχλημένος την επιπλήττει για τη συμπεριφορά της (= αιτία του πολέμου)

- ομιλητικός, φλύαρος

- εκφράζει τη λαϊκή θυμοσοφία και την κοινή λογική

                - νιώθει απεριόριστο σεβασμό για τον Μενέλαο – βασιλιά

- αλλά και έχει ιδιαίτερη σχέση με το Μ.

                - παρεμβαίνει απρόσκλητος και συμμερίζεται την ευτυχία του

- αποκαλεί το Μ. παιδί του

- στο παρελθόν πολέμησε στην Τροία

- επίσης συμμετείχε σε διάφορες σημαντικές στιγμές ώων (πχ γάμος Μενέλαου – Ελένης)

Συνήθως ο Αγγελιοφόρος στην τραγωδία είναι πρόσωπο ανώνυμο, μεταφέρει την είδηση και αμέσως μετά αναχωρεί.

Εδώ ο Αγγελιοφόρος έχει στενή σχέση με τους ήρωες.

 

·         Η αντίδραση του Χορού

-          Ο Χορός παρουσιάζεται ευσεβής. Συμφωνεί με τον Αγγελιοφόρο ότι οι θεοί και όχι οι άνθρωποι είναι οι καλύτεροι μάντεις. (στ. 838-840)

 

ΙΔΕΕΣ (διάνοια)

Ο Ευριπίδης δια του στόματος του Αγγελιοφόρου εκφράζει τις νεωτερικές του απόψεις:

·         Αντιπολεμικό μήνυμα

-          κεντρική θέση και ειρωνεία του έργου = ο πόλεμος έγινε «για έναν ίσκιο», πράγμα που εκφράζει το ανώφελο και μάταιο του πολέμου και δίνει ένα αντιπολεμικό μήνυμα στους θεατές Þ  καταδίκη του πολέμου

·         Αμφισβήτηση των θεών

-          Την ίδια στιγμή εκφράζεται αμφισβήτηση των θεών που ξεγέλασαν τους ανθρώπους (επέτρεψαν να γίνει πόλεμος για έναν ίσκιο)

·         Αμφισβήτηση των μάντεων 

-          Οι μάντεις διαφοροποιούνται από τους θεούς. Ο Ευριπίδης επικρίνει τους μάντεις, οι οποίοι έχουν φήμη φιλάργυρων και όχι τους θεούς.

-          Επιπλέον, ο Ευριπίδης βάζει τον «μέσο άνθρωπο» με την «κοινή λογική» να καταφέρεται εναντίον των μάντεων (θυμοσοφία απλών ανθρώπων, ανθρωπισμός του Ευριπίδη)

-          Εδώ ο Ευριπίδης κάνει μια αναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα της εποχής του, καθώς εκφράζει με έμμεσο και έντεχνο τρόπο την οργή Αθηναίων κατά των μάντεων, διότι οι μάντεις ενθάρρυναν τη Σικελική εκστρατεία, που κατέληξε σε πανωλεθρία των Αθηναίων.

·         Η θέση των δούλων

-          Η φιλοσοφία παραδεχόταν την αναγκαιότητα του θεσμού της δουλείας και ο Αριστοτέλης έλεγε ότι ο δούλος είναι έμψυχο κτήμα του αφεντικού του και προορισμένος για χειρωνακτικές εργασίες

-          Εδώ ο Αγγελ. διαχωρίζει τη σωματική από την πνευματική ελευθερία  (Πρβλ. τους «Ελεύθερους πολιορκημένους» του Σολωμού)

·         Η μεταβολή της τύχης

·         Πολλά γνωμικά

-          «Δυσκολονόητος ο θεός, παιδί μου» (στ. 786)

-          «δεν έχει πάντα η τύχη σιγουριά» (στ. 791)

-          «Όποιος δε νιώθει σέβας για τ’ αφεντικά του και δε συμπάσχει σε χαρές και λύπες δούλος κακός» (στ. 803-806)

-          «λεύτερος αν δεν είμαι, λεύτερη έχω ψυχή» (στ. 808-809)

-          «σωστό μυαλό και νους, να σοφός μάντης» (στ. 837)

 

ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

-          Εδώ ο Ευριπίδης κάνει μια αναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα της εποχής του, καθώς εκφράζει με έμμεσο και έντεχνο τρόπο την οργή Αθηναίων κατά των μάντεων, διότι οι μάντεις ενθάρρυναν τη Σικελική εκστρατεία, που κατέληξε σε πανωλεθρία των Αθηναίων.

 

 

 Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Β΄

3^η Σκηνή (841-941): Μενέλαος – Ελένη – Χορός

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

 

-          Τα παλιά πάθη του Μενέλαου και ο νέος κίνδυνος

§         Οι περιπλανήσεις του Μενέλαου

§         Ο νέος κίνδυνος που τον απειλεί

§         Ο τρόπος που η Ελένη αντιμετώπισε ως τώρα τις επιθυμίες του Θεοκλύμενου

-          Το πρόβλημα της σωτηρίας

§         Η πρόταση της Ελένης

§         Η προϋπόθεση για τη σωτηρία τους

§         Τι αποφασίζουν να κάνουν οι ήρωες σε περίπτωση αποτυχίας

 

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          «Βλέπεις εδώ που κάθομαι στο μνήμα;» (στ. 880).

·         Στιχομυθία Μενέλαου – Ελένης

- Γρήγορος διάλογος – ένταση

·         Αποφυγή επιβράδυνσης (= τέχνη του Ευριπίδη)

-          Ο Μ. περιέγραψε ήδη τις περιπέτειές του (454 κε) και θα ήταν πληκτικό για τους θεατές να τις ξαναπεί.

Ωστόσο είναι φυσικό η Ελένη να θέλει να τις μάθει - ο Ευριπίδης αποφεύγει την επιβράδυνση με πειστικά επιχειρήματα.

 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

·         Το ήθος της Ελένης

-          Πίστη και αφοσίωση στον Μ

-          Η Ελένη θα κρατήσει ακέραιη την τιμή της, όπως το έχει κάνει ήδη στο παρελθόν

-          Δραματική προτροπή της Ελένης στο Μ. να φύγει για να σωθεί, εκφράζοντας έτσι πραγματική φροντίδα και αγάπη γι αυτόν. 

(πρβλ τη στάση της Γερόντισσας απέναντι στο Μ – εκεί αιτία ήταν η αγάπη της Γ. για τους Έλληνες)

Η στάση αυτή της Ελένης διαφέρει από τη στάση της μετά την α΄ αναγνώριση, όπου του ζητούσε να μείνει (αγάπη για τον Μ. και σύγχυση)

-          Επίσης νιώθει σύγχυση και ταραχή, εξαιτίας της Θεονόης.

·         Το ήθος του Μενέλαου

-          Πίστη και αφοσίωση στην Ελ

-           Ο Μ. περνά από την αθλιότητα σε μια ηρωική αντιμετώπιση της κατάστασης. Λέει πως θα αγωνιστεί μέχρι θανάτου για την Ελένη.

-          Πάντως η καυχησιολογία του προκαλεί για άλλη μια φορά τη θυμηδία (= το ειρωνικό χαμόγελο) των θεατών.

Ο ρόλος Θεονόης (αρχικά λειτουργεί σαν απειλή, αλλά στο τέλος θα γίνει βοηθός του Μ, και της Ελ)

ΙΔΕΕΣ

·         Ικέτισσα – ικεσία

- Ο ικέτης θεωρούνταν ιερό πρόσωπο που δεν έπρεπε κανείς να τον πειράξει.

·         Ο ηρωικός θάνατος

 

 

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

·         Η ταφή των ηρώων

·         Ο όρκος των δύο ηρώων. 

 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

4^η Σκηνή (951-1137): Θεονόη – Ελένη – Μενέλαος – Χορός

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Η εμφάνιση της Θεονόης

-          Ο λόγος της Ελένης (987-1045)

-          Ο λόγος του Μενέλαου (1046-1100)

-          Η απόφαση της Θεονόης (1101-1137)

 

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          Προαναγγελία εισόδου Θεονόης: («βγαίνει όπου νάναι η μάντισσα Θεονόη», «βροντάει απ’ τις αμπάρες τρο παλάτι»)

- Η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται από τον Χορό ή από κάποιον ήρωα (θεατρική σύμβαση = κανόνας)

        - Η Ελένη πανικοβάλλεται (δημιουργία δραματικής κατάστασης)

-          Εμφάνιση Θεονόης («πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις», «κατά την πρεπούμενη συνήθεια... ανέμιζε το θειάφι», «με τη φωτιά καθάρισε το δρόμο», «το δαυλό μπροστά κούνησε να περάσω»)

- επιβλητική, μεγαλόπρεπη, ιεροπρεπής, τελετουργική εμφάνιση (Η Θ συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαίνιδες: η μία κρατά θυμιατήρι με τον οποίο «καθαίρει» (= εξαγνίζει) τον αέρα και η άλλη πυρσό αναμμένο με το οποίο καθαίρει το έδαφος από όπου θα περάσει η μάντισσα (τυπικό εξαγνισμού – καθαρμού)

Δραματική οικονομία

Η σκηνή στο σύνολό της συμβάλλει

-          στην ένταση της δραματικότητας (με την απειλή της αποκάλυψης της παρουσίας του Μενελάου)

-          στην εξέλιξη του δράματος (εξασφαλίζεται η σιωπή της Θεονόης και το σχέδιο της σωτηρίας πέφτει στους ώμους των δύο συζύγων)

-          Η σκηνή επίσης μπορεί να παραλληλιστεί με δίκη με δικαστή-κριτή τη Θεονόη, ενώ η Ελένη και ο Μενέλαος κάνουν έναν αγώνα λόγων

 

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

Ο ανθρωπομορφισμός των θεών:

-          Οι θεοί διακατέχονται από πάθη (= ελαττώματα ανθρώπινα) «η Ήρα που πρώτα σε κατέτρεχε, στέργει» (στ. 969-970), «η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει τον γυρισμό σου» (στ. 975-6).

Η επέμβαση των θεών στη ζωή των ανθρώπων:

-          «Υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα» (στ. 967)

Η μαντική δύναμη

-          «τι λες για τα μαντέματά μου;» Η Θ προφήτευσε την επιστροφή του Μενέλαου και δικαιώθηκε. Επιπλέον, η Θ έχει τόσο μεγάλη προφητική δύναμη, ώστε γνωρίζει ακόμα και τις πιο ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες των θεών. Ακόμη, γνωρίζει τα πάντα σχετικά με το είδωλο και την εξαφάνισή του.

-          «Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα»: Εδώ η Θ δεν υπονοεί ότι ο ρόλος της είναι ισότιμος με αυτόν των θεών, αλλά ότι από την απόφασή της εξαρτάται η σωτηρία ή η καταστροφή του Μενέλαου.

Η τιμωρία νεκρών και ζωντανών

-          Στον Κάτω Κόσμο (στον Άδη) οι άνθρωποι τιμωρούνται για τις πράξεις τους.

Η αθανασία της ψυχής

-          Ο Ευριπίδης διακρίνει τον άνθρωπο σε σώμα και σε νου (ψυχή). Η ψυχή ανεβαίνει στον αιθέρα, χωρίς να χάνει τη συνείδηση.

Το καλό όνομα – υστεροφημία

-          Το καλό όνομα (καλή φήμη) εν ζωή και η υστεροφημία (= το καλό όνομα που αφήνει κάποιος μετά θάνατον) είναι βασική αντίληψη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

Μίασμα

-          Θεωρούσαν μίασμα (= κάτι ρυπαρό, βρώμικο) τον θάνατο σε ιερό χώρο (σε ναό ή σε τάφο): «κι έχει στο νου του να μας πιάσει τους ικέτες στον τάφο με την πείνα... κι απάνω στν ταφόπετρα σφαγμένοι θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος και του γονιού σου ντρόπιασμα» (στ. 1082-1089).

Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

-          Η Θ φαίνεται ότι αντιτάσσεται στην επιθυμία του αδερφού της και βασιλιά Θεοκλύμενου, αλλά στην ουσία δείχνει πραγματική αγάπη στον αδερφό της, γιατί με τη στάση της τον αποτρέπει από την αδικία, την ασέβεια και ταυτόχρονα φροντίζει για τη ζωή του (να μη συγκρουστεί με τον Μενέλαο)

 

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΧΕΙΑ

-          Τυπικό  εξαγνισμού-καθαρμού (η είσοδος της Θεονόης, βλ. παραπάνω)

 

 

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)

 

·         ήθος και διάνοια Ελένης

Η ικεσία Ελένης

ικεσία προς τη Θεονόη σε συνδυασμό με λογική επιχειρηματολογία και χρήση πολλών γνωμικών

 

Επίκληση στο συναίσθημα

Προσπαθεί να συγκινήσει τη Θ, να την κάνει να αναλογιστεί τον πόνο της γυναίκας, που κινδυνεύει να χάσει τον άντρα της, τον οποίο βρήκε μετά από πολλά χρόνια.

-          Τραγική η κατάσταση της Ελένης: Ενώ ο Μ σώθηκε και συναντήθηκαν μετά από τόσα χρόνια, τώρα θα χαθεί.

-          Δυσφήμηση του ονόματός της στην Ελλάδα = ανάγκη αποκατάστασης (δικής της και της κόρης της)

-          Θυμίζει ότι είναι θύμα του δόλου των θεών

 

Επίκληση στη λογική

Προσπαθεί να τονίσει τις συνέπειες που θα έχει η απόφασή της. Αν η Θ δεν υπηρετήσει την ευσέβεια και το δίκαιο, θα υπάρξει τιμωρία εκ μέρους των θεών. 

-          επικαλείται το σεβασμό στον πατέρα της (η ίδια η Ελένη βρίσκεται στο μνήμα του Πρωτέα) και την υποχρέωση της Θ να πραγματοποιήσει το χρέος που είχε αναλάβει ο Πρωτέας, δηλαδή να παραδώσει την Ελένη στον Μενέλαο (πράγμα που δε θα γίνει αν ο Μενέλαος σκοτωθεί).

-          Η Ελένη είναι ήδη ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα (ικέτες = ιερά πρόσωπα, τα προστατεύουν οι θεοί)

 

Επίκληση στο ήθος του δέκτη (ήθος Θεονόης)

-          επικαλείται την προφητική της ιδιότητα (ντροπή για μια μάντισσα να μην είναι δίκαιη)

-          επικαλείται την ευσέβεια της Θεονόης (ο θεός μισεί τη βία)

 

Επίκληση στο ήθος του αντιπάλου (έλλειψη ήθους Θεοκλύμενου)

- επισημαίνει ότι ο αδερφός της, ο Θεοκλύμενος, είναι άδικος και βίαιος

 

Επίκληση στο ήθος του ομιλητή (ήθος Ελένης)

Η Ελένη προσπαθεί να τονίσει το δικό της ήθος σε συνδυασμό με τις συμφορές της.

 

Τα επιχειρήματα της Ελένης απευθύνονται στη λογική-κρίση της Θεονόης, στην ευαισθησία της και κυρίως στις ηθικές της αρχές.

Αποδεικνύονται πειστικά, γιατί κατορθώνουν να επηρεάσουν τη λογική της και να τη συγκινήσουν.

Εν τέλει θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα επιχειρήματα της Ελένης τύποις απευθύνονται στο συναίσθημα, αλλά στην ουσία απευθύνονται στη λογική της Θεονόης.

Κώδικας ηθικής

·         απόδοση δικαιοσύνης (ο άνθρωπος ζει σύμφωνα με τη δικαιοσύνη, έστω και ενάντια στο προσωπικό του συμφέρον, αποφεύγει τις άδικες και ταπεινές πράξεις, με τις οποίες μπορεί να κερδίσει την εύνοια κάποιου άλλου, επιστρέφει αυτό που δεν του ανήκει)

·         αποφυγή βίας (αποκτούμε τα αγαθά δίκαια, χωρίς χρήση βίας)

·         ευσέβεια προς τους θεούς

·         σεβασμός του πεθαμένου πατέρα (συνέχιση-μίμηση της σωστής συμπεριφοράς του)

Επιπρόσθετα η Ελένη θα μπορούσε να τονίσει περισσότερο (δεν το κάνει όμως)

-          τη δική της ευσέβεια

-          τη γυναικεία αλληλεγγύη

-          την αδικία του Θεοκλύμενου

ήθος και διάνοια Μενέλαου

Ο λόγος του Μενέλαου

 

 

Επίκληση στη λογική

-          Παρουσιάζει στη Θ το δίκαιο αίτημά του να πάρει τη γυναίκα του πίσω

-          Μεταθέτει την ευθύνη στη Θ για την απόδοση δικαιοσύνης

 

Επίκληση στο ήθος του δέκτη (ήθος Θεονόης)

Τονίζει πως ότι συμβεί θα έχει μεγάλο ηθικό κόστος για τη Θ:

-          απευθύνεται στην προφητική ιδιότητά της Θεονόης (απειλή της φήμης, του ονόματός της, της ευσέβειας της μάντισσας = θα τη λεν κακιά)

-          απευθύνεται στην ιδιότητα της κόρης: η αυτοκτονία τους πάνω στον τάφο θα ντροπιάσει τον Πρωτέα και θα γίνει αίτιο πόνου και ατίμωσης για την ίδια

Επικαλείται – Ικετεύει τους εξ ορισμού ανωτέρους του, δηλαδή τον  νεκρό Πρωτέα και τον Θεό (και όχι τη Θεονόη)

-          Επίκληση του νεκρού Πρωτέα (σύμμαχος)

-          Επίκληση του Άδη (Θεός)

Þ αυτό εκφράζει το ανδρικό ηρωικό ήθος

Επίκληση στο συναίσθημα

-          Απευθύνεται στην ιδιότητα της αδερφής 

-          Εκφράζει μια διπλή απειλή με την αποκάλυψη του όρκου που έδωσε στην Ελένη.

α) θα συγκρουστεί με τον Θεοκλύμενο και είτε θα τον σκοτώσει (απειλή της ζωής του Θεοκλύμενου) είτε θα σκοτωθεί

β) θα σκοτώσει την Ελένη και μετά θα σκοτωθεί ο ίδιος

 

Στην ενότητα αυτή φαίνεται το ανδρικό ηρωικό ήθος, η τιμή και η αξιοπρέπεια του ομηρικού ήρωας. Ο νικητής της Τροίας δεν παρακαλά, ακόμη και όταν βρίσκεται σε δεινή θέση. Ο τρόπος του Μενέλαου είναι πιο αποφασιστικός και καταφεύγει κυρίως στη λογική και στον εκβιασμό (απειλές).

 

·         ήθος και διάνοια Θεονόης

 

Οι τρεις ιδιότητες της Θεονόης:

Μάντισσα

- ευσέβεια

- συντάσσεται με τη γνώμη της Ήρας και τη δικαιοσύνη – δε συντάσσεται με την Αφροδίτη με την οποία δεν έχει καμία σχέση ως προφήτισσα

- σωφροσύνη, ευθυκρισία δικαιοσύνη (θα ήταν άδικο ο Μ. να χάσει πάλι τη γυναίκα του)

- φόβος τιμωρίας των θεών

- φροντίδα για το καλό της όνομα (μάντισσα)

 

Κόρη του Πρωτέα

- σεβασμός της μνήμης του πατέρα (κόρη)

 

Αδερφή του Θεοκλύμενου

- αδερφική αγάπη (θα ωφεληθεί και ο αδερφός της) βλ παραπάνω φαίνεσθαι / ειναι (αδερφή)Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

5^η Σκηνή (1138-1219): Ελένη – Μενέλαος – Χορός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Οι ανέφικτες λύσεις του Μενέλαου (αμάξια, ψευτοπαλικαριά, καράβι)

-          Οι τεκμηριωμένες απαντήσεις της Ελένης (τα αμάξια αδιέξοδη λύση, ο θάνατος Θεοκλύμενου ανόητος και άδικος για τη Θεονόη που τους βοήθησε, το καράβι του Μενέλαου δεν υπάρχει)

-          Το Σχέδιο της σωτηρίας

- Θάνατος Μενέλαου

- Θρήνος Ελένης (θα συγκινήσει και θα πείσει τον Θεοκλύμενο)

- Ανάγκη-επιθυμία θαλάσσιας ταφής του Μενέλαου

- Ανάγκη χρησιμοποίησης πλοίου

- Ταφικές συνήθειες Ελλήνων (θαλάσσια ταφή για όσους πνίγηκαν στη θάλασσα)

- Ο Μενέλαος και οι σύντροφοί του θα γίνουν η συνοδεία (οι ακόλουθοι) της Ελένης στα ταφικά έθιμα

- Ο κουρελής Μενέλαος (δραματικός ρόλος ρακοφορίας) θα είναι αυτός που πληροφορεί για τον -  θάνατο του Μενέλαου

- Προς το παρόν ο Μενέλαος μένει στον τάφο για να είναι προστατευμένος σε περίπτωση εκδήλωσης θυμού του Θεοκλύμενου

-          Η Προσευχή της Ελένης 

- Επίκληση Ήρας

- Επίκληση Αφροδίτης

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Ήθος προσώπων

·         Μενέλαος

Ο Μενέλαος δεν έχει να προτείνει εφικτή λύση

-          φέρεται με βιασύνη και επιπολαιότητα

-          τα έχει κάπως χαμένα

-          τελικά εκτελεί ό,τι προτείνει η Ελένη

-          η στάση του Μ έρχεται σε αντίθεση με το αντρικό ηρωικό ήθος, για το οποίο καυχιόταν προηγουμένως

·         Ελένη  

-          Η Ελένη αρχικά φέρνει τεκμηριωμένες αντιρρήσεις στον Μενέλαο

-          Παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο φυγής

-          Διαφαίνεται η δύναμη λογικής της Ελένης (δε δρα παρορμητικά και επιπόλαια)

-          Αντίθετα η Ελένη δρα έξυπνα, πονηρά και υπολογισμένα. Χρησιμοποιεί το ψέμα (δόλο) και την εξαπάτηση του Θεοκλύμενου

-          Καθοδηγητικός ο ρόλος της γυναίκας-Ελένης

 

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         δραματικός ρόλος της ρακοφορίας του Μενέλαου (χρησιμοποιείται έξυπνα από την Ελένη για να προωθηθεί η δράση του έργου)

·         διάλογος Ελένης – Μενέλαου (ανά δίστιχο)

 

ΙΔΕΕΣ

·         Η Ήρα, σύζυγος του Δία, θεά του γάμου που πρέπει να προστατεύσει τον γάμο Ελένης και Μενέλαου

·         Η αρχή της ανταπόδοσης: όταν οι αρχαίοι ζητούν στην προσευχή τους μια χάρη από τους θεούς υπενθυμίζουν τι έχουν προσφέρει οι ίδιοι σε αυτούς (θυσίες, αφιερώματα, κλπ). Έτσι, η Ελένη υπενθυμίζει στην Αφροδίτη ότι χάρη σ’ αυτήν κέρδισε το βραβείο ομορφιάς

·         Φαίνεσθαι / είναι (όνομα/ σώμα)

 

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

·         Εκδηλώσεις πένθους για τον νεκρό

-          Θρήνος: Ο θρήνος με κοπετούς και οιμωγές (δυνατές φωνές), με δυνατά χτυπήματα στο στήθος, με χαρακιές στα μάγουλα από τα νύχια, ώσπου να ματώσουν έχει ασιατική προέλευση

-          Κόψιμο μαλλιών, μαύρα ρούχα 

·         Ταφικά έθιμα

-          θαλάσσια ταφή για τους πνιγμένους

-          προσφορά νεκρικών στολιδιών

 

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

Γ΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

1^η Σκηνή (1286-1304): Θεοκλύμενος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Είσοδος του Θεοκλύμενου

-          Οι φόβοι του

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

·         ήθος Θεοκλύμενου

- η μεγαλόπρεπη εμφάνισή του έρχεται σε αντίθεση με την αφέλειά του

- εκφράζει απειλή εναντίον Ελλήνων («τους κακούς δίχως τιμωρία ν’ αφήσω»)

- είναι βιαστικός στις κρίσεις του

- θέλει να εκδικηθεί

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Τραγική ειρωνεία (οι θεατές γνωρίζουν τι συμβαίνει, ενώ ο Θ. δεν γνωρίζει)

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

θεαματικά σκηνικά και κουστούμια:

-          πολυτελής ενδυμασία Θεοκλύμενου

-          ακόλουθοι, δούλοι

-          σύνεργα κυνηγιού και σκυλιά: μας θυμίζει τα λόγια της Ελένης προς τον Τεύκρο: «μα φύγε ξένε γρήγορα απ’ τη χώρα [...] / ο γιος πριν σ’ αντικρίσει του Πρωτέα / που βασιλεύει εδώ πήγε κυνήγι / με τα σκυλιά του» (στ. 179-182). 

 

2^η Σκηνή (1305-1424): Θεοκλύμενος – Ελένη – Μενέλαος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

-          Το πένθος της Ελένης

- Πώς ερμηνεύει το πένθος ο Θεοκλύμενος

- Ποιες πληροφορίες του δίνει η Ελένη

            - Ποιες είναι οι επιφυλάξεις του Θεοκλύμενου

            - Πώς η Ελένη της αμβλύνει;

-          Η ψεύτικη υπόσχεση και το αίτημα της Ελένης

- Πώς η Ελένη εξασφαλίζει την ευνοϊκή στάση του Θεοκλύμενου;

- Τι του ζητά; Ποιες είναι οι πρώτες αντιδράσεις του;

-          Η συμβολή του Μενέλαου στον δόλο

- Τι ζητά ο Μενέλαος από τον Θεοκλύμενο;

Η εφαρμογή σχεδίου Ελένης - υπεροχή Ελένης στα δρώμενα

ΑΦΗΓΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

-          Η εμφάνιση της Ελένης (κομμένα μαλλιά, μαύρα ρούχα, δακρυσμένα μάτια, κλπ)

·         Στοιχεία εξωτερικής και εσωτερικής δράσης

-          εξωτερική δράση = εξωτερικά γεγονότα, πράξεις ηρώων, εξέλιξη δράσης

-          εσωτερική δράση = ψυχολογική κατάσταση των ηρώων, συναισθηματικές διακυμάνσεις

Θεοκλ: αγωνία, θυμός, ανακούφιση και ελπίδα για το γάμο του με την Ελένη

·         Τραγική ειρωνεία

-          Η προθυμία του Θεοκλύμενου να βοηθήσει τον μεταμφιεσμένο Μενέλαο και να διευκολύνει τις ταφικές τελετές, προκειμένου να πραγματοποιηθεί ο γάμος τους με την Ελένη, φέρνει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα

-          Η τραγική ειρωνεία είναι πιο έντονη, διότι ο Θεοκλύμενος είναι ο βασιλιάς (δυνατός, σκληρός, αυταρχικός) και ο μόνος που δεν γνωρίζει, ενώ όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα του δράματος γνωρίζουν)

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Εκδηλώσεις πένθους

-          Κομμένα μαλλιά, μαύρα ρούχα, δακρυσμένα μάτια, κλπ.  

Ταφικές τελετές

-          Αναίμακτες προσφορές (καρποί, φρούτα, σπονδές) και αιματηρές θυσίες ζώων.

-          Το τέλος του Μενέλαου χαρακτηρίζεται «φρικτό» (1329), όχι μόνο γιατί πέθανε, αλλά και γιατί δεν του αποδόθηκαν οι ταφικές τελετές. 

Γρήγορο πλοίο φοινικικό

-          Τα πλοία των Φοινίκων ήταν φημισμένα για την ταχύτητά τους

Ο αγγελιοφόρος καλών ειδήσεων αμοίβεται

-          Ο Θεοκλύμενος υπόσχεται στον Μενέλαο βοήθεια (ρούχα και τρόφιμα για να διευκολυνθεί η επιστροφή του στην πατρίδα) διότι του έφερε καλή είδηση: τον θάνατο του Μενέλαου

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Ήθος Θεοκλύμενου: σε κάποιο βαθμό ανταποκρίνεται και σε κάποιο βαθμό ανατρέπει τις προσδοκίες του αναγνώστη.

Ήθος Ελένης: Υπεροχή της Ελένης σε σχέση με τον Μενέλαο.